Zgubiłam się w labiryncie Kafki [Proces, Metamorfoza, Listy do ojca]

W poszukiwaniu nowego ulubionego pisarza (oraz zmuszona przez studia) sięgnęłam po twórczość Franza Kafki. W edycji, którą posiadam, nazwano go:

[...] z pewnością najbardziej znanym pisarzem XX wieku. [...] Nie tylko pisarz, lecz także mit, ikona, klisza, stereotyp, a na koniec jeszcze – znak towarowy.*

Przyznacie, że te słowa mówią same za siebie i naprawdę wiele obiecują. W biograficznym wstępie sporo dowiadujemy się o życiu pisarza. Był on postacią dualistyczną – inaczej kreował się w swojej sztuce niż w rzeczywistości.

Prawdziwy Kafka był nieźle prosperującym urzędnikiem, który miał liczne kontakty z kobietami (choć ciężko mu było się zaangażować) i mimo słabego zdrowia żył zwyczajnie. Opublikował kilka opowiadań, a jego serdeczny przyjaciel, Max Brod, głęboko wierzył w umiejętności Franza i popychał go to tworzenia. Zaś konflikt z ojcem, tak rozbuchany w jego twórczości, zdawał się mniej poważny niż w rzeczywistości.

Jednak Kafka–autor to istota zgnębiona i smutna. W swojej twórczości praski pisarz podkreśla podporządkowanie człowieka systemowi, groteskowość świata, niemoc i wieczne poczucie zagrożenia. To od jego nazwiska stworzono określenie „sytuacja kafkowska” (niem. „kafkaesk”*), które oznacza zarówno nastój jego utworów, jak i sytuację zagrożenia i bycia kontrolowanym przez nieznaną, wyższą władzę.

Jak, na tle tego wstępu, zarysowuje się twórczość Franza Kafki? I czy podobała mi się? Wybrałam trzy utwory żeby to ocenić.

Proces

Jako pierwszą odświeżyłam lekturę, którą już kiedyś czytałam. Pamiętam, że w liceum Proces zrobił na mnie duże wrażenie. Pierwsze zetknięcie z mrocznym światem Kafki, to uwikłanie w rzeczywistość i surowe, zimne realia świata biurokracji, wywarły na mnie ogromny wpływ.

Było mi zwyczajnie żal K., który pewnego dnia zostaje aresztowany. Za co? Dlaczego? Tego nie jest w stanie się dowiedzieć. Odsyłany z miejsca na miejsce, bez realnej możliwości obrony czy uwolnienia, jest niczym antyczny bohater, za którym ciągnie się złowrogie fatum. Przytłaczająca atmosfera tej powieści przypominała mi Rok 1984 Orwella, bowiem tu też wciąż jest się pod obserwacją i „wszystko należy do sądu” jak oświadczają kolejni bohaterowie. A koniec tej powieści, tak mroczny i niepokojący, świetnie podkreślał wydźwięk utworu.

Jednak tym razem zapatrywałam się trochę inaczej na tę powieść. We wstępie przeczytałam, iż należy zwrócić uwagę na kobiety występujące w utworze. K. zwraca się do nich o pomoc, ma nadzieję, że uwolnią go od oskarżenia, wspomogą w procesie. Traktuje je więc przedmiotowo i niezwykle seksualnie, niczym obiekty do zaspokajania rząd lub wykonywania obowiązków. Teoretycznie pasuje to do świata przedstawionego (i życia autora), ale osobiście psuje mi to przyjemność z lektury. Bez tych wątków seksualnych, których jest wyjątkowo dużo jak na tak krótki utwór, można by było doskonale odtworzyć zimny, niedostępny świat, w którym biedny bohater jest całkiem sam, targany sprzecznymi emocjami. Jednak, gdy wykorzystuje on kolejne kobiety do swoich celów i traci zainteresowanie, gdy dostanie to co chce, ciężko mu współczuć. Od kiedy to zauważyłam K. rysuje się dla mnie jako kolejny zniszczony człowiek w brzydkim świecie. To odepchnęło mnie od niego i tego utworu.

Mimo tego ogromnego minusa Proces czyta się ciekawie, a nawet wciągająco. Czytelnik zastanawia się dokąd zmierza ta historia. Czy jest szansa na uwolnienie w takim świecie? A może wszyscy zostaliśmy już aresztowani?

Przemiana

Drugim utworem, który wybrałam z tego zbioru, była Przemiana. To bardzo znane opowiadanie Kafki bazuje na motywie zmiany w olbrzymiego robaka (prawdopodobnie karalucha). Gregor Samsa, zwykły młody mężczyzna, budzi się pewnego dnia i stwierdza, że jego ciało uległo metamorfozie. Musi się zmierzyć z konsekwencjami, które ta sytuacja stwarza dla niego, jego pracy i rodziny. Wkrótce nie tylko ciało się zmienia, ale powoli jego umysł staje się mniej ludzki.

To, moim zdaniem, najlepszy utwór Kafki z tych, które tu przedstawiam. Ukazuje ciekawy, choć prosty motyw. Możecie go różnie interpretować i to chyba w tym kryje się cały potencjał Przemiany. Gdybyście mnie zapytali odpowiedziałabym, że jest to historia o chorobie psychicznej. Mocno obciążony obowiązkami, jedyny żywiciel rodziny, Gregor, nie wytrzymuje i pewnego dnia jego ciało i umysł odmawiają posłuszeństwa. To skazuje go na społeczny ostracyzm, odrzucenie nawet przez najbliższych i smutny koniec w samotności. Dla mnie to przerażająca historia o niezrozumieniu, odrzuceniu i zatraceniu. Ciężko czytać Przemianę, ale nie przez warsztat autora, tylko przez tę trudną tematykę.

List do ojca

Trzecie dzieło Franza Kafki to jego autentyczny list do ojca, który miał mu wysłać po kolejnym konflikcie. Wiele razy odwoływano się do niego we wstępie, więc pomyślałam, że jest istotne, by pojąć twórczość tego pisarza. I możliwe, że tak jest, ale sam List droga przez mękę.

Wyobraźcie sobie członka rodziny, z którym wasze relacje nie mają się najlepiej. Wiecznie podcinał Wam skrzydła, niewybrednie komentował, utrudniał życie swoim istnieniem. Na pewno mielibyście mu dużo w wyrzucenia. I to właśnie robi Kafka. Ukazuje swoją trudną relację z Ojcem pełną przemocy psychicznej, niezrozumienia dzieci, despotyzmu i wymuszonej uległości.

Dla mnie jest to rzecz nieczytalna. Ilość wyrzutów, smutku i okropnych rzeczy robionych dzieciom jest nie do zniesienia. Ojciec Kafki rysuje się tu jako ordynarny tyran, do którego nie docierają żadne argumenty, jako człowiek obrażony, iż posiada dzieci. Czytelnik jest unurzany w całym tym bagnie tłumionych uczuć i aż do końca ciężko odnaleźć mu cokolwiek pozytywnego.

Uważam, że to najsłabszy utwór Kafki, który czytałam i nie powinien być podawany jako osobne dzieło tylko włączony do biografii. Nie jest to bowiem osobne opowiadanie, ale dokument prywatny.

Podsumowując moją wypowiedź:

Twórczość Franza Kafki w ogóle do mnie nie przemawia. Mogę odnaleźć pozytywy w jego utworach, ale w znacznej większości mnie one odrzucają. Pisarz świetnie kreuje ciężki, przytłaczający nastrój i samotność bohatera. Jednak jego stosunek do kobiet, brak wyważenia świata oraz sam warsztat uważam za coś co odbiera mi jakąkolwiek przyjemność z lektury i przesłania pozytywy.

__________________________________________________________________________________

* Ł.Musiał, Wstęp [w:] F. Kafka, Wybór prozy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2018.

* Kafkowska sytuacja, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kafkowska_sytuacja [data dostępu: 16. 02. 2023]